اخبار سینمایی

کوتاه با مصطفی عقاد

artworks-000051249095-zdf4vsu-t500x500دو فیلم محمد رسول الله و عمر مختار او نه صرفاً به دلیل پخش مکرر از سیمای جمهوری اسلامی ایران بلکه بیشتر به دلیل محتوایشان برای ذهن ایرانی دیگر تبدیل به یک خاطره جمعی شده است و به عنوان نشانه ای با هویت در ارتباط با اعتقادات مذهبی و ایدئولوژیک مطرح است. به عنوان مثال، موسیقی فیلم محمدرسول الله که ساخته آهنگساز فرانسوی، موریس ژار است دیگر کارکردی فراتر از یک موسیقی عادی فیلم دارد و مبدل به نشانه ای دال بر تداعی یاد پیامبر اسلام شده است و این نشانه آن سان در فرهنگ شنیداری روح ملت رسوخ کرده است که گویی دیگر پدیده ای بومی است. در مقیاس کوچکتر، فیلم عمر مختار نیز سایه ای از ایدئولوژی انقلاب را با خود به همراه دارد. پخش این فیلم در اوایل دهه ۶۰ شمسی از تلویزیون ایران، مقارن باآغاز جنگ تحمیلی، درگیری های سیاسی بین انقلاب و ضدانقلاب و تحریم خارجی بود که همین امر با عنایت به مضمون فیلم، این همانی زیادی را بین ذهن بیننده با آدم ها و موقعیت های فیلم به وجود می آورد. بدین ترتیب ساخته های مصطفی عقاد برای ایرانیان واجد معنایی بیش از مفهوم ساده این دو فیلم بود، معنایی که با اقتضائات زمان و مکان و فضا توأم بود.اما مصطفی عقاد در سطح جهان، بیش از آن که به عنوان یک فیلمساز مطرح باشد، عنوان تهیه کنندگی اش در مناسبات هالیوودی معروف بود. او از معدود عرب هایی بود که توانسته بود به مجموعه ساختار سینمایی آمریکا راه پیدا کند. عقاد در سال ۱۹۳۵ در سوریه متولد شد. ۱۹ ساله بود که خاورمیانه را به قصد عزیمت به آمریکا ترک کرد. تحصیلات او در دانشگاه UCLA انجام گرفت و اولین فیلمش را با عنوان «الرساله» در سال ۱۹۷۶ کارگردانی کرد. وی موفقیت خود را در هالیوود براساس هوش و خلاقیت و توانایی اش می دانست. اولین فیلم او، درواقع همان نسخه عربی فیلم محمدرسول الله است که با شرکت بازیگران عرب و حضور عوامل سینماگر غرب تولید شد. در همین سال او نسخه جهانی فیلم را نیز ساخت که آنتونی کویین در نقش حمزه عموی پیامبر و ایرنه پاپاس در نقش هند همراه ابوسفیان حضور یافته بودند. عقاد برای ساخت این فیلم تلاش زیادی کرد. بازتاب حضور پیامبر اسلام در سینما، مسأله ای نبود که علمای وقت اسلام به آسانی از کنار آن بگذرند و عقاد برای گرفتن مجوز شرعی این فیلم، حتی به الازهر رفت تا موافقت دانشمندان و اساتید آن دانشگاه را جلب کند. تمهیدات اولیه عقاد برای ساخت فیلم محمدرسول الله (که نام اصلی اش رسالت یا پیام است) زمانی قریب به۵ سال را به خود اختصاص داد. جدا از الازهر، مرکز شیعیان در لبنان؛ محوریت شخص امام موسی صدر نیز در این زمینه تأییدات خود را برای ساخت این اثر صادر کردند. ابتدا قرار بود فیلم با کمک لیبی، کویت و مراکش ساخته شود اما پس از اعتراض عربستان به ساخت این فیلم، کویت و مراکش عقب کشیدند و تنها لیبی باقی ماند که این کشور نیز شرط کمک به ساخت این فیلم را، تولید یک فیلم براساس مبارزات یکی از شخصیت های ملی لیبی قرار داد که مورد موافقت عقاد نیز قرار گرفت. عقاد در طی سفری که در سال ۱۳۷۱ به ایران داشت، طی گفت وگویی هدف از ساخت فیلم محمدرسول الله را چنین عنوان کرده بود که: «می خواستم مردم غیرمسلمان دنیا را به وسیله سینما با اسلام آشنا کنم. زیرا مردم غرب با تصویر ارتباط زنده تری دارند. ضمن آن که می خواستم فیلمی بسازم برای فرزندانم که اسلام را بهتر بشناسند.» اتفاقاً این فیلم که یکی دوسال قبل از انقلاب اسلامی ایران ساخته شد، در زمان اوج گیری انقلاب و به ویژه موقعی که امام خمینی (ره) در نوفل لوشاتو به سر می بردند، بارها از شبکه های تلویزیون اروپا پخش شد تا به عنوان تنها اثر بلند سینمایی که راجع به اسلام ساخته شده است مردم اروپا بتوانند از روی آن نسبت به پیام انقلاب و موقعیت امام خمینی، شناخت بیشتری کسب کنند. بدین ترتیب این فیلم عملاً تبدیل به بلندگویی شد تا برخی جنبه های انقلاب اسلامی را عنوان کند، بی آن که به چنین قصدی ساخته شده باشد.محمدرسول الله فیلمی راجع به تاریخ اسلام و زندگی پیامبر اسلام است؛ منتها عقاد سعی کرده است صرفاً به تبیین نقاط عطف و شاخص زندگی حضرت محمد(ص) بپردازد زیرا که کلیت تاریخ زندگی آن بزرگوار، مجموعه بیشتری را اقتضا می کرد که بیشتر مناسب سریالی تلویزیونی می نمود. این نقاط شاخص عبارت بودند از نبوت حضرت محمد(ص)، تبلیغ دین خدا در مکه، محاصره اقتصادی و اجتماعی مسلمانان به دست کفار قریش، هجرت به مدینه، ساخت مسجدالنبی به عنوان مرکز حکومت اسلامی، جنگ بدر، جنگ احد، صلح حدیبه و سرانجام فتح مکه. انتخاب این نقاط شاخص حاکی از مؤلفه های الگوهای کلاسیک روایی در سینما بود که از یک وضعیت آرام و متعادل(زندگی در مکه) آغاز می شد و پس از فراز و نشیب فراوان به همان نقطه تعادل (بازگشت به مکه) ختم می گردید. پرداخت خوب صحنه های جنگ، موسیقی شنیدنی، تدوین روان و فیلمبرداری همراه با اثر، جزو ویژگی های مثبت این فیلم است. عقاد برای رعایت حرمت شخصیت حضرت پیامبر، از تمهید نمای نقطه نظر (P.O.V) جهت اتصال حضور ایشان استفاده کرده بود که این امر را البته با تمهیداتی دیگر به شخصیت مقدس حضرت علی نیز تعمیم بخشیده بود. فیلم محمدرسول الله در پخش جهانی اش با موفقیت به ویژه در جهان اسلام روبرو شد و هنوز که هنوز است تنها فیلمی است که در ابعاد جهانی راجع به پیامبر اسلام ساخته شده است.
عقاد دوسال پس از ساخت این فیلم، تهیه کنندگی مجموعه فیلم های هالووین را آغاز کرد که تا سال ۲۰۰۲ با ساخت هشتمین سری از این مجموعه ادامه داشت این فیلم ها آثار سینمایی تجاری بودند که در ژانر وحشت ساخته شده بودند. برای بسیاری از افرد مایه تعجب بود که چگونه عقاد به عنوان سازنده فیلمی راجع به رسول خدا، تهیه کنندگی این قبیل فیلم ها را به عهده می گیرد، اما او خود را قبل از هر چیزیک سینماگر می دانست. سال ۱۹۸۲ عقاد به ساخت سومین فیلم سینمایی اش پرداخت (اگر دو نسخه فیلم محمدرسول الله را ۲ فیلم جداگانه به حساب آوریم) شیر صحرا که درایران با نام عمر مختار به نمایش درآمد. عمر مختار همان قهرمان ملی لیبی است که قذافی ساخت فیلم درباره او را شرط ساخت فیلم محمدرسول الله قرار داده بود. عمر مختار، مبارز لیبیایی بود که با روحیه مقاوم و سازش ناپذیرش، عرصه را بر دولت موسولینی که قصد تصرف خاک این کشور را داشت تنگ کرده بود. موسولینی در پی چند تهاجم ناموفق قوایش به منطقه مزبور یکی از افسرانش به نام ژنرال گرازیانی را مأمور می کند تا آنجا را اشغال کند.عمر مختار را نیز دستگیر کند اما عمر مختار همراه با هموطنانش در مقابل تهاجمات گرازیانی و نیروهای ایتالیایی با سرسختی دفاع می کنند و حملات متقابلی را نیز بر علیه آنها انجام می دهند. اما سرانجام گرازیانی در آخرین حمله خود ، عمر مختار را دستگیر می کند و پس از آن به دستور ارتش ایتالیا در ملأ عام به دار آویخته می شود.این فیلم نیز که مثل محمدرسول الله یک Big Production عظیم و تجاری است، از بازیگران و عوامل بزرگی بهره برده است. آنتونی کویین در نقش عمر مختا،ر، اولیور ریه در نقش گرازیانی و رد استایگر در نقش موسولینی از آن جمله اند و البته موسیقی نیز مانند فیلم قبلی بر عهده موریس ژار بوده است. در این فیلم نیز عقاد به شیوه فیلمساز محبوبش دیوید لین تأسی کرده بود. او دیوید لین را ستایش می کرد و درباره اش چنین می گفت: «دیوید لین را بیش از دیگران دوست دارم. چون پیش از هرچیز، فیلم هایش، فیلم های بک کارگردان هستند و نه مثلاً فیلم یک ستاره یا فیلمبردار.» مصطفی عقاد درطی یک گفت وگو با مجله میدل ایست در سال ،۱۹۸۰ درپاسخ به این پرسش که موضوع فیلم با انقلاب اسلامی ایران شباهت دارد گفته بود: «عمر مختار حتی از لحاظ صوری هم به آیت الله خمینی شبیه است. البته این یک تصادف است و ما نمی دانستیم که این تصادف به ساخته شدن فیلم کمک می کند. اما و گذشته از این یک چنین شرایطی در افغانستان هم وجود دارد. در آنجا هم مردم علیه نیروهای اشغالگر می جنگند. همان طور که لیبیایی ها در مقابل موسولینی مقاومت کردند. عمر مختار خیلی ضدفاشیسم است و این برای اعراب یک سمبل مشخص است.»*مصطفی عقاد سالها به دنبال سرمایه بود تا فیلمی براساس زندگی صلاح الدین ایوبی بسازد و موضوع اندلس را به تصویر بکشد. اما این آرزو سرانجام تحقق نیافت.یاد و خاطره او، به ویژه برای ایرانیان و بالاخص برای نسلی که سالهای انقلاب و جنگ را با فیلم های وی مرور کرد، همواره گرامی است.
* به نقل از ماهنامه سینمایی فیلم، شماره ،۷۹ مرداد ،۱۳۶۷ ص۵۲
مهرزاد دانش

منبع : روزنامه ایران

محمد حسین قلی‌پور

نويسنده سينمايى موسس و سردبير "اى من" موسس و سردبير سايت "Filmovies"

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

هفت + هجده =

دکمه بازگشت به بالا